به گزارش پایگاه خبری شوش۲۴ ، ابتکار صلح هرمز[۱] مسئله‌ای است که این روزها در محافل بینالمللی در حال گفتمان سازی و گفتگو در مورد آن هستند. این طرح را که دکتر روحانی رئیس‌جمهور ایران در مجمع عمومی سازمان ملل مطرح نمودند مورد استقبال برخی از کشورهای منطقه خلیج‌فارس و همچنین بازیگران فرا منطقه‌ای ازجمله برخی کشورهای اتحادیه اروپا و کارشناسان داخلی و خارجی قرارگرفته است.
رئیس‌جمهور ایران چهارشنبه سوم مهرماه در سخنرانی خود در نشست مجمع عمومی سازمان ملل طی اظهاراتی همه کشورهایی را که از تحولات خلیج‌فارس و تنگه هرمز متأثر می‌شوند به «ابتکار صلح هرمز» دعوت کرد و اظهار داشت: «هدف «ائتلاف امید» ارتقای صلح، ثبات، پیشرفت و رفاه کلیه ساکنان حوزه تنگه هرمز و تفاهم متقابل و روابط صلح‌آمیز و دوستانه بین آن‌هاست. این ابتکار حوزه‌های مختلف همکاری مانند تأمین همگانی امنیت انرژی، آزادی کشتیرانی و انتقال آزادانه نفت و سایر منابع را به کشورهای حوزه تنگه هرمز و فراتر از آن را در برمی‌گیرد»(خبرگزاری فارس، ۱۳۹۸).[۲]
با این اوصاف آنچه از سخنان جناب روحانی و این طرحی را که ارائه داده است برمی‌آید این است که هدف وی (تامین امنیت خلیج فارس، گفتگوی منطقه ای و صلح منطقه ای) است.
حال با توجه به توضیحاتی که در خصوص این طرح ارائه شد دراین نوشتار سوالی که مطرح می شود چنین است که ساختار ژئوپلیتیک منطقه خلیج فارس چه تأثیر راهبردی مؤثری برای ایجاد فضای باثبات صلح و امنیتی در تنگه هرمز و همگرایی منطقه ای دارد؟
ژئوپلیتیک خلیج‌فارس و همگرایی منطقه‌ای
منطقه استراتژیک خلیج‌فارس را بی‌شک می‌توانیم راهبردی‌ترین منطقه جهان بنامیم، چراکه طبق نظریه‌های ژئوپلیتیکی این منطقه به لحاظ ژئواکونومیکی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. خلیج‌فارس از دیرباز عرصه رقابت ژئوپلیتیکی گسترده‌ای میان کشورهای ساحلی و نیز قدرت‌های بزرگ جهان بوده است. این منطقه یکی از مهم‌ترین مراکز ثقل مناسبات ژئوپلیتیک و بینالمللی است که تحت سیطره دو قلمرو ایرانی و عربی قرار دارد. منطقه ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خلیج‌فارس، متشکل از هشت کشور ایران، عراق، کویت، عربستان، بحرین، قطر، امارات عربی متحده و عمان است که در کرانه‌های این پهنه آبی گرد هم آمده‌اند.
همگرایی منطقه‌ای بیان‌کننده سطحی از همگرایی است که در مناطق ژئوپلیتیک جهان اتفاق می‌افتد. همگرایی منطقه‌ای زمینه بروز استعدادها و خلاقیت‌های کشورهای منطقه را فراهم می‌آورد و کمک مؤثری به رفع نیازمندی‌های متقابل می‌کند
همگرایی منطقه‌ای معطوف به هدف مشترک کشورها برای دستیابی به منافع و برطرف ساختن تهدیدات مشترک بر اساس منافع ملی است. همگرایی منطقه‌ای زمانی عملی می‌شود که کشورهای منطقه احساس می‌کنند در صورت ملحق نشدن به جمع منافع کمتری به دست خواهند آورد و این روح همگرایی منطقه است (حافظ نیا، ربیعی، ۱۳۹۲:۲۴۲).[۳].
ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک تنگه هرمز
تنگه هرمز به‌عنوان یک آبراه بینالمللی کم‌عرض و باریک از ارزش استراتژیک خاصی برخوردار است که شاه‌کلید اقیانوس هند به شمار میرود. این تنگه در جنوب غربی آسیا و در امتداد پیشرفتگی آبهای اقیانوس هند در مدخل خلیج‌فارس قرار دارد. تنگه هرمز، خلیج‌فارس و دریای عمان را که دارای تفاوت‌های حقوقی و سیاسی هستند را به هم متصل می‌کند و کم فاصلهترین منطقه دریایی بین شبه‌جزیره عربستان و فلات ایران است و در مرکز ثقل ذخایر نفت قرارگرفته است (حافظ نیا، ۱۳۹۰)[۴].
امروزه عمدهترین دلیل اهمیت خلیج‌فارس و تنگه هرمز برای کشورهای غربی به وجود ذخایر عظیم گازی و نفتی در این منطقه بازمی‌گردد. خلیج‌فارس دارنده بیش از ۴۷ درصد ذخایر اثبات‌شده نفت جهان است و ۳۵ درصد تجارت جهانی نفت را در اختیار دارد. خبرگزاری رویترز انگلیس در گزارشی در جولای ۲۰۱۸ می‌نویسد: بر اساس برآورد اداره اطلاعات انرژی آمریکا، در سال ۲۰۱۶، روزانه ۱۸.۵ میلیون بشکه نفت از این تنگه عبور کرده است که نسبت به سال ۲۰۱۵ افزایش ۹ درصدی را نشان می‌دهد و رکوردی محسوب می‌شود؛ این رقم ۳۰ درصد تمامی ترانزیت نفت در جهان از طریق دریا را شامل می‌شود (Reuters,2018).[۵]
بر اساس بررسی موسسه تحلیل آمارهای نفتی ورتکسا، محموله‌های نفت خام و میعانات گازی ترانزیت شده از طریق تنگه هرمز در سال ۲۰۱۷ به روزانه ۱۷.۲ میلیون بشکه و این رقم تنها در نیمه نخست سال ۲۰۱۸ به روزانه ۱۷.۴ میلیون بشکه رسیده است. بیشتر نفت صادراتی عربستان، ایران، امارات، کویت و عراق از طریق این تنگه به بازارهای جهانی فرستاده می‌شود. همچنین این آبراه، مسیر عبور تمامی ال ان جی (گاز طبیعی مایع) صادراتی قطر است (Ibid).
سخن پایانی
سال‌هاست که بحث امنیت دسته‌جمعی در منطقه خلیج‌فارس از دیدگاه برخی کشورهای حاشیه جنوبی این منطقه مدنظر است، در این طرح که ایران حضور کشورهای فرا منطقه‌ای را در این منطقه به‌عنوان یک تهدید تلقی می‌کند بارها از سوی مقامات ایران اظهارشده است، در مقابل کشورهای حوزه خلیج‌فارس حضور کشورهای فرا منطقه‌ای ازجمله آمریکا در این منطقه را به‌عنوان یک فرصت برای محافظت از خود در مقابل ایران تلقی می‌کنند و این روند به‌طورقطع تبدیل به یک بازار فروش تسلیحات برای آمریکا و هم‌پیمانان غربی‌اش شده است.
سؤالی که در این نوشتار مطرح‌شده بود را چنین باید پاسخ داد که ژئوپلیتیک منطقه خلیج‌فارس که میزبان ۸ کشور است، در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران که شورای همکاری خلیج‌فارس را برای مقابله با ایران عملاً به وجود آوردند دچار دگرگونی شده است و در سال‌های اخیر دودستگی بین این شورا مشهود است. حضور نظامی و دخالت کشورهای بیگانه و خارج از منطقه به‌خصوص آمریکا عامل اصلی برهم خوردن نظم و امنیت خلیج‌فارس و تنگه هرمز شده است. طرح صلح رئیس‌جمهوری اسلامی ایران باهدف تأمین امنیت و ثبات منطقه از سوی کشورهای حوزه خلیج‌فارس با همکاری مهم‌ترین کشور شمالی آن یعنی ایران، ارائه‌شده است.
حال با این روند باید دید که همگرایی منطقه‌ای که برگرفته از عوامل انسانی و فرهنگی؛ عوامل سیاسی و ژئوپلیتیکی؛ عوامل ژئواکونومیکی و تعادل و توازن قدرت؛ است چه پیامدهایی بر صلح و ثبات منطقه می‌تواند داشته باشد؟
بی‌شک هر یک از عوامل ذکرشده انسانی، سیاسی، اقتصادی و قدرت نقش مؤثری در ایجاد و ثبات و طراحی این طرح دارند که اگر جمهوری اسلامی ایران بتواند با یک صلح منطقه‌ای دولت‌های منطقه‌ای را قانع کند می‌تواند امنیت خلیج‌فارس را برای همه کشورهای این حوزه تضمین کند، ولی باید گفت که آمریکا و کشورهایی که از ناامنی منطقه سود می‌برند هرگز اجازه نخواهند داد که این منطقه راهبردی جهان بدون حضور آن‌ها اداره شود و بزرگ‌ترین بازار فروش تسلیحات خود در دنیا را به همین راحتی و با یک پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران مبنی بر صلح هرمز از دست دهد.
[۱] Hormoz Peace Endeavor
[۲] خبرگزاری فارس (۱۳۹۸) «ابتکار صلح هرمز؛ راهکاری درون منطقه و برای منطقه»، منتشر شده در تاریخ ۱۳/۷/۹۸، قابل مشاهده در لینک زیر: https://www.farsnews.com/news/13980710000851
[۳] حافظ نیا، محمدرضا؛ ربیعی حسین (۱۳۹۲) مطالعات منطقه ای خلیج فارس، تهران: سمت
[۴] حافظ نیا، محمدرضا (۱۳۹۰). «تنگه هرمز، کدام استراتژی: بستن یا نبستن». وب‌سایت شخصی دکتر محمدرضا حافظ نیا. قابل‌مشاهده در: http://www.hafeznia.ir/files/hormuz_strait_strategy.pdf
[۵] Reuters, Staff (2018); Strait of Hormuz: the world’s most important oil artery, World News