منطقه غرب آسیا یکی از استراتژیکی ترین مناطق راهبردی جهان است که همواره دچار تنش های مختلفی از طرف بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای شده است. این منطقه منطقه مشحون از تهدیدهای ژئوپلتیکی است که ماهیت مناسبات در این منطقه را به سمت منازعات دامنه دار سوق می دهد.
حضور نیروهای خارجی از جمله در قرن گذشته که انگلیس حضور گسترده ای در کشورهای مختلف در منطقه غرب آسیا داشت و پس از سالها ترفند (تفرقه بینداز و حکومت کن) در دهه ۷۰ میلادی کوله بار خود را بست و جای پای خود را به آمریکا در منطقه داد.
ایالات متحده امریکا از دهه هفتاد میلادی به صورت رسمی جایگزین انگلستان در منطقه غرب آسیا شد. حضور نظامی این کشور در سراسر منطقه به بهانه حفظ ثبات در آن تداوم یافت و البته ذیل این بهانه، کشتارها، تخریب ها و ناامنی های بسیاری فراگیر گردید. جنگ های متعدد در طول نزدیک به پنج دهه که ریشه در حس رقابت جویی امریکایی ها با بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای داشته، غرب آسیا را به باتلاقی پر هزینه برای تمامی طرف ها تبدیل نموده است. البته ایالات متحده نتوانسته به هر آنچه که می خواسته دست پیدا کند. به عنوان یک نمونه، سرنگونی رژیم بعث صدام در عراق در سال ۲۰۰۳ توسط نیروهای امریکایی و کشورهای متحد، به قدرت یابی و نفوذ گسترده جمهوری اسلامی ایران در این کشور منجر شد و ساختارهای سیاسی و اجتماعی عراق تحت تأثیر این نفوذ قرار گرفت.
به هر حال تردیدی در این واقعیت نیست که جمهوری اسلامی ایران، مهمترین تهدید برای منافع ایالات متحده امریکا در منطقه به شمار می آید. فشارها و دشمنی های سنگین واشنگتن علیه ایران پس از انقلاب اسلامی در حوزه های متعدد سیاسی، اقتصادی، نظامی و امنیتی اعمال گردیده و البته اراده جمهوری اسلامی ایران در مسیر پیگیری آرمان ها و اهداف خود مستحکم باقی مانده و خللی در آن راه نیافته است. امریکایی ها کوشیده اند ایران را در موقعیت تنگنای امنیتی و نظامی قرار داده و قابلیت های راهبردی آن (به طور مشخص: نفوذ منطقه ای در قالب ژئوپلتیک مقاومت منطقه) را محدود سازند. مهمترین نمود این امر، شهادت سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی و همراهان ایشان است که با پاسخ مقتدرانه در حمله به پایگاه عین الاسد روبرو شد. زمانی برای امریکایی ها قابل تصور نبود که پایگاه نظامی شان مورد حمله هدفمند یک کشور به اصطلاح پیرامونی قرار گرفته و آسیب ببیند. اما مهمتر از این حمله، باید پیامد اصلی پاسخ ایران به این حمله تروریستی را اتحاد ایران و عراق برای بیرون راندن امریکایی ها از این کشور خواند. بلافاصله پس از ترور ناجوانمردانه، پارلمان عراق در اقدامی انقلابی و تحسین برانگیز، رأی به اخراج نیروهای امریکایی از عراق داد. مسئولان تراز اول و ارشد نظام جمهوری اسلامی (بالأخص مقام معظم رهبری) نیز عقوبت این اقدام جنگی امریکا را خروج نیروهای اشغالگر و فتنه انگیز امریکایی از منطقه غرب آسیا دانستند. پس از آن زمینه چینی برای خروج امریکا از عراق در حال انجام است.
اما صرفنظر از توجه امریکایی ها به تداوم حضور در عراق، ایالات متحده کماکان پایگاههای مهمی در منطقه غرب آسیا و در مجاورت کشورمان دارد که به مثابه یک تهدید تلقی می شود. مطابق آمارها سیزده هزار نیروی نظامی در کویت، هفت هزار تن در بحرین، سیزده هزار نفر در قطر، پنج هزار نفر در امارات متحده عربی، بیش از ششصد نفر در عمان، سه هزار نفر در عربستان سعودی، سه هزار نفر در اردن، و حدود هشتصد نظامی امریکایی در سوریه مستقر هستند و پایگاههای امریکایی را در این کشورها اداره می کنند. البته نباید از این نکته غفلت کرد که این پایگاهها در کشورهای یاد شده اگر چه تهدیداتی را متوجه امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران می کنند، اما فرصت مناسبی را نیز در اختیار تهران قرار می دهند تا مشابه آنچه که بر پایگاه عین الأسد گذشت، در موقعیت مقتضی بر سر آنها فرود آید. اساساً در این شرایط دسترسی ایران به مواضع امریکایی ها به سهولت امکان پذیر است. اما به هر حال باید از حضور نظامی امریکایی ها در منطقه غرب آسیا به عنوان یک تهدید مهم ژئوپلیتیکی بر ضد جمهوری اسلامی یاد کرد که می تواند مخاطراتی برای امنیت ملی ایران به همراه داشته باشد. اگرچه زمزمه هایی مبنی بر پایان تمرکز امریکا بر غرب آسیا و منطقه خلیج فارس و تغییر آن به سمت شرق آسیا برای مهار جمهوری خلق چین شنیده می شود، اما بسیار دور از ذهن است که امریکایی ها از منطقه حساس و حیاتی غرب آسیا دست بکشند. حتی اگر هدف اساسی امریکا، مهار چین باشد، واشنگتن برای پیشگیری از نفوذ این قدرت نوظهور جهانی بر این منطقه حائز اهمیت، پایگاهها و مواضع خود را در آن مستحکم می سازد تا مانع از به خطر افتادن موقعیت خود در تقابل راهبردی با پکن شود. بنابراین باید همواره نسبت به اهداف امریکایی ها در منطقه حساس و بدبین بود و با هوشیاری و سطح بالای تمرکز با آن برخورد کرد.
خروج آمریکا بعد از ۲۰ سال از افغانستان بنا به اعتقاد برخی کارشناسان برای پیشبرد اهداف در شرق آسیا و چین است ولی هنری کسینجر نظریه‌‌پرداز معروف آمریکایی در خصوص جنگ افغانستان بیان می کند«در شرایطی وارد افغانستان شدیم که حمایت و استقبال گسترده مردمی را به دلیل حمله القاعده به آمریکا که از مبدأ افغانستانِ تحت کنترل طالبان صورت گرفته بود را به همراه داشتیم و حمله نظامی اولیه به شکل موثری با پیروزی همراه شد. اما طالبان توانست با فرار به پناهگاه‌های خود در پاکستان به حیاتش ادامه دهد و از آنجا با کمک برخی مقامات پاکستانی در افغانستان سر به شورش بردارد».
خروج نیروهای نظامی ایالات متحده از افغانستان بخشی از یک برنامه کلان است که کاهش مداخله و تعهدات امنیتی نسبت به مناطق مختلف جهان از محورهای مهم آن به شمار می آید. اولویت های سیاست خارجی ایالات متحده نسبت به دو دهه گذشته دستخوش تغییرات اساسی شده است و رقابت با قدرت های بزرگ به ویژه چین که چالشی برای برتری طلبی آمریکا محسوب می شود جای موضوعاتی مانند صدور دمکراسی، دولت – ملت سازی، تغییر رژیم های سیاسی مخالف و حتی مبارزه با تروریسم را گرفته است. در این شرایط ایالات متحده با یک رویکرد جدید در سیاست خارجی با خروج نیروهای خود از افغانستان و کاهش مداخله در دیگر مناطق و موضوعات در پی تمرکز منابع و تقویت اقتصاد خود با هدف رقابت با چین و مهار این کشور است.
با این اوصاف آنچه شاهد هستیم که آمریکا خروج خود از منطقه غرب آسیا به صورت کم کم آغاز کرده است و بنا به شرایط به دنبال این نکته است که چین که در حال رشد و قدرت بلامنازع دنیا در آینده خواهد بود را کنترل کند و این یک فرصت برای ایران محسوب می شود تا روابط و مشکلاتی که با همسایگان دارد رفع کند و رایزنی هایی با دنیا آغاز نماید.
روح اله پورطالب / کارشناس مسائل بین الملل